Köy Tarihi - Ali GÜVENDİ
Türklerden önce Şadı’da Rumların olduğunu görüyoruz. Urartularında yaşadığı biliniyor.
Yakın tarihimize kadar Çatalağaçta tarım ve hayvancılıkla geçinen halk, Derindere de Hocalı (Hoca Ali) ile Givre den, Orta Mahalle de Gölyanı ile Taflançukuru ndan, Sunagıranı nda Teknedaş dan ve Fırışlık Mahallesi nde de Kanyaş Kıranı ile Suludüz den aşağısını ekip biçmişlerdir. Sözünü ettiğimiz yerler bugün orman olmuştur. En önemli besin maddesi olan ekmek ihtiyaçlarını mısır dan temin eden insanlar, bunun yanı sıra arpa ve buğday ekimi de yapmalarına rağmen, bu ürünlerden yeterli verim alamamışlardır. Ekmeğin ham maddesi olan un u elde etmek için köyde bulunan çeşitli derelerin üzerine taşdan su değirmenleri kuran köylüler, bazı yemek türlerinde kullanmak için de darı dan Yarma ve Hıtır yapabilmek yani darı yı çeşitli boyutlarda inceltmek için taşdan El Değirmeni yapmışlardır. Bu El Değirmeni, döneminin tüm evlerinde mevcut olup herkes tarafından, hayvanlara verilecek yem ve tuzların inceltilmesinde de kullanılmıştır. Çatalağaç Köyü nde, bugün halen çalışır durumda olan ve çeşitli sebeplerle günümüze gelinceye kadar ayakta durmayı başaramayan değirmenler şunlardır.
Çatalağaç Köyünde çalışan değirmenler
1-Tıkılbükü Değirmeni: Çatalağaç Köyü kahve yanında, Erik Deresi üzerine kurulu bir değirmendir. Doymuş Köyü Gökçebel Mahallesi sakinleri ile Güvenlik Köyünden bu değirmene yakın olan aileler, buradan yararlanmaktadırlar.
2-Pirdelli Değirmeni: Çatalağaç Köyü, Sunagıranı Mahallesi nde oturan Pirdelliler tarafından Erik Deresi üzerine yapılmış bir değirmen olup, yapılış tarihiyle ilgili kesin bir bilgi yoktur. Yapıldıktan sonra Pirdelliler tarafından köye vakıf edilmiştir.
3-Gudogil Değirmeni: Çatalağaç Köyü Derindere Mahallesi nde, Godan Deresi üzerine kurulu bir değirmendir. 1970 yılında Gudoğuoğulları tarafından yapılmış olup bugün halen kullanılmaktadır.
4-Çatalağaç Köyü Derindere Değirmeni 1: Çatalağaç Köyü Derindere Mahallesi Mürtezegil yanında, Derindere Deresi üzerine kurulu bir değirmen olup, Derindere Mahallesi nin kuruluşuyla birlikte yapılmış bir değirmendir. Yapılışıyla ile ilgili kesin bir tarih yoktur.
5-Çatalağaç Köyü Derindere Değirmeni 2: Çatalağaç Köyü Derindere Mahallesi İlköğretim Okulunun alt kısmında, Derindere Deresi üzerine kurulu bir değirmendir. Yine bu değirmen de Derindere Mahallesinin kurulmasıyla birlikte yapılmış olup, yapılışıyla ile ilgili kesin bir tarih yoktur
6-Çatalağaç Köyü Karaağaç Değirmeni: Çatalağaç Köyü Derindere Mahallesi nde, Derindere Deresinin Karaağaç yoluyla kesiştiği alana kurulmuş bir değirmendir. 1950 yıllarından sonra yapılan bu değirmenden, Karaağaç Mahalle sakinleri yararlanmaktadır.
Çatalağaç Köyünde günümüze ulaşamayan değirmenler
1-Godanoğulları Değirmeni: Çatalağaç Köyü Derindere Mahallesi, Godan Deresi üzerine kurulmuş bir değirmendir. Yapılış tarihi ile ilgili kesin bir bilgi yoktur.
2-Höbeloğulları Değirmeni: Çatalağaç köyü Fırışlık Mahallesi, Erik Deresi üzerine kurulmuş bir değirmendir. Yapılış tarihi ile ilgili kesin bir bilgi yoktur. Höbeloğulları tarafından yapılarak köye vakıf edilmiştir. 1990 lı yıllarda mahalleye yol yapım sırasında yıkılmıştır.
3-Kayadibi Değirmeni: Çatalağaç Köyü Orta Mahalle, Kağyannı Deresi üzerine kurulmuş bir değirmendir. Hangi tarihte yapıldığı bilinmemekle birlikte, 1880 ler de Gabayalak Deresinin ürkmesiyle gelen heyelanda yıkılmıştır.
4-Kösederesi Değirmeni: Çatalağaç Köyü Kösedere mevkiinde, Kayadibi Değirmeni nin yıkılmasından sonra yapılmıştır. Bu değirmen 1919 gargun unda (selde) yıkılmıştır.
5-Kağyannı Değirmeni: Çatalağaç Köyü Orta Mahalle de, 1965 yılında Kağyannı Deresi ne yapılmış bir değirmendir. 1970 yılına kadar hizmet verdikten sonra ilgisizlikten yıkılmıştır.
Çayırağzı (Çatakçayır) Yayla Değirmeni
Bu değirmene, yaylada ekin yapıldığı için ihtiyaç duyulmuştur. 1900 lü yılların başında Ekizoğlu Tevfik tarafından yapılmış olup kendisine atfen, Tevik in Değirmeni de denilmektedir. Yaylalarda insanlarımıza yıllarca hizmet etmesine rağmen günümüze ulaşamamıştır. Bugün halgum (yıkıntı) yeri Çatakçayır Yaylası nda, Kazan Gölü nün kenarında hala mevcuttur. Değirmene ait taşlar, Çatakçayır Yaylasına getirilerek yakın zamana kadar muhafaza edilmişlerdir.
O dönemlerde Çatakçayır Yaylası altında bulunan Çürüktaş dan Çücü Mustafa nın evi yanına (sarı avuluğa) kadar, çift sürülerek buğday ekilmektedir. Hasat zamanı herkes köyden yaylaya gelip, ürününü biçip harman yapmaktadırlar. Yine bu tarihlerde araç yolu bulunmayıp, halk elde ettiği ürünlerini, Harmancık (Kara Ali) ve Halilbey (Çeğel) değirmenlerine götürmek için oldukça zorluk çekip zaman kaybetmektedirler. Çayırağzı Değirmeni nin yapılmasıyla birlikte bu sebepler ortadan kalkmış ancak, köylünün yaylada ekin yapmaktan vazgeçmesiyle birlikte tekrar ilgisizlikten yıkılmıştır.
Türklerden önce Şadı’da Rumların olduğunu görüyoruz. Urartularında yaşadığı biliniyor.